کاهش تراکم استخوان که معمولاًً با بالارفتن سن همراه است، پوکی استخوان (استئوپروزیس) نامیده می‌شود. در این حالت ممکن است ترکیب باقیمانده توده استخوانی طبیعی باشد. زمانی که کاهش تراکم شدید باشد (مثلاً حدود نیمی از تراکم استخوان اصلی بزرگسالان) استخوان‌ها به راحتی می‌شکنند و به سختی بهبود می‌یابند.
این بیماری در زنان بیشتر و در مردان حدود 3 درصد است. همچنین این بیماری در نژاد سفید و آسیایی بیشتر شایع است.
تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که پوکی استخوان بیشتر در این قسمت‌ها دیده می‌شود؛ 1- در حفره دندانی آرواره
2- ستوان فقرات
3- استخوان‌های دراز بدن.
علل بیماری
1- کمبود کلسیم در رژیم غذایی روزانه:
بیشتر خانم‌ها کمتر از میزان توصیه شده روزانه (800-1200 میلی گرم) کلسیم مصرف می‌کنند و یا جذب کلسیم در آنها ناکافی است.
2- عدم تعادل بین کلسیم و فسفر در رژیم غذایی: وجود یک نسبت نامناسب بین کلسیم و فسفر (حدود 5 به 1) به کاهش مواد معدنی منجر می‌شود. گوشت از منابع خوب فسفراست. بیشتر کسانی که برای لاغر شدن از رژیم‌های پر پروتئین پیروی می‌کنند، به سبب جذب فسفر زیاد، به میزان فراوانی کلسیم از دست می‌دهند و در معرض پوکی استخوان قرار دارند. ورزشکارانی که پروتئین به مقدار زیاد مصرف می‌کنند نیز دچار پوکی استخوان می‌شوند.
3- جذب مقدار زیاد پروتئین: با افزایش مقدار پروتئین در رژیم غذایی نیاز به کلسیم افزایش می‌یابد. به طور میانگین مردان جوان بالغ به حدود 10 میلی گرم کلسیم به ازای هر گرم پروتئین مصرفی نیاز دارند. افزایش کلسیم در ادرار نشانه مصرف زیاد پروتئین است. افزایش جذب پروتئین با افزایش جذب فسفات همراه است.
4- کمبود ویتامین D: در حضور ویتامین D جذب کلسیم در طول بیشتری از روده انجام می‌شود. بنابراین، کلسیم بیشتری از غذا جذب می‌شود. جالب است بدانید کسانی که میزان جذب کلسیم آنها زیاد است و در مناطق شمالی کره زمین زندگی می‌کنند، بیشتر از کسانی که میزان کلسیم در رژیم غذایی روزانه آنها کم است ودر مناطق گرم و آفتابی زندگی می‌کنند، به بیماری پوکی استخوان دچار می‌شوند. زیرا در مناطق آفتابی به سبب تابش فراوان آفتاب، ویتامین D بیشتری در زیر پوست ساخته می‌شود. کسانی که به علل شغلی در فضاهای سرپوشیده دور از نور خورشید کار می‌کنند نیز در معرض خطر کمبود کلسیم قرار دارند.
5- استرس ها: بسیاری از استرس‌ها و شوک‌ها مانند ضربه‌های روحی، از دست دادن آب، ترس،جراحی و … سبب افزایش ترشح هورمون‌های آدرنال کورتیکال می‌شوند. مهم ترین تأثیر ترشح بیش از حد این هورمون‌ها بر استخوان حل شدن اجزای پروتئینی و معدنی استخوان است. از طرفی اضطراب و استرس ممکن است سبب کاهش جذب کلسیم شود.
6- ورزش نکردن و نداشتن فعالیت بدنی:
کسانی که کم تحرک هستند، هرچند رژیم‌هایی همانند افراد فعال دارند، کلسیم کمتری در استخوان‌های آنها وجود دارد. فشارهای مکانیکی به استخوان ها، مانند فشارهایی که در هنگام .ورزش بر استخوان‌ها وارد می‌شود، سبب تحریک و افزایش ساخت و ساز استخوان می‌شود. بنابراین، ورزش می‌تواند یکی از عوامل مهم رشد و نگهداری استخوان باشد.
7- کمبود کلسیم پس از یائسگی : در زنان با آغاز یائسگی کاهش شدیدی در میزان چگالی استخوان مشاهده می‌شود. این مورد بیشتر در زنان بالای پنجاه سال دیده شده است. تاکنون تصور می‌شده که کاهش ترشح استروژن پس از یائسگی سبب کاهش تحریک پذیری استخوان‌ها برای جایگزینی مواد معدنی در آن می‌شود. امروزه می‌توان مطمئن بود که استروژن بیش از یک اثر آنی و زودگذر نقش دیگری ندارد.
میزان شیوع بیشتر این بیماری در زنان را می‌توان این گونه توضیح داد که زنان معمولاً کلسیم کمتری در مقابسه با مردان دریافت می‌کنند. بنابراین، تا زمانی که الگوی غذایی مشابهی با مردان داشته باشند، به طور مزمن دچار کمبود مواد معدنی می‌شوند. بهتر است همه مردان و زنان روزانه به ازای هر 100 کالری مصرفی 30 میلی گرم کلسیم مصرف کنند. باید درنظر داشت که مصرف کالری در زنان بسیار کمتر از مردان است.
8- پوکی استخوان نتیجه طبیعی بالارفتن سن: برخی معتقدند که صرف نظر از رژیم غذایی، پوکی استخوان پدیده‌ای عمومی است که با بالا رفتن سن درانسان ایجاد می‌شود و ممکن است از حدود 30 سالگی آغاز گردد. چون کلسیم بیشتر در محیط اسیدی قابل جذب است، در افراد مسن با کاهش اسیدکلریدریک معده به سبب افزایش سن، میزان جذب کلسیم کاهش می‌یابد.
مصرف کلسیم همراه مرکبات و یا میوه‌های حاوی ویتامین C جذب آن را افزایش می‌دهد.
برخی عوامل مؤثر در ایجاد پوکی استخوان
کاهش استروژن، برداشتن زودهنگام تخمدان ها، مصرف طولانی مدت داروهایی مانند: تتراسایکلین، هپارین، مشتقات منوتیازین، دیلانتین، هورمون تیروئید، کورتیکواستروئیدها(داروهای کورتونی) و سیکلوسپورین.
برخی بیماری‌ها سبب تعادل منفی کلسیم می‌شوند و خطر پوکی استخوان را افزایش می‌دهند که از شمار آنها می‌توان به پرکاری غذه تیروئید، دیابت، ناراحتی مزمن کلیوی، اسهال مزمن، برداشتن بخشی از معده، رژیم لاغری، فلج بودن بخشی از بدن، بیماری‌های انسدادی روده و بستری شدن طولانی مدت در بیمارستان اشاره کرد.
همچنین مصرف زیاد الکل، مصرف بیش از اندازه فیبر غذایی و مصرف فراوان کافئین نیز خطر پوکی استخوان را افزایش می‌دهند.
اسید اگزالیک موجود در سبزی‌هایی مانند ریواس، اسفناج و چغندر و نیز اسید اگزالیک موجود در کاکائو سبب کاهش جذب کلسیم می‌شود. بنابراین باید در مصرف شیرکاکائو به ویژه در کودکان دقت کرد. همچنین اسیدفیتیک موجود رد پوسته بیرونی غلات (سبوس) با کلسیم متصل می‌شود و کمپلکس غیرقابل جذبی می‌سازد. باید اشاره کرد که رژیم‌های حاوی چربی نیز سبب کاهش جذب کلسیم می‌شود.
نشانه‌های پوکی استخوان
مدت‌ها گمان می‌رفت که نشانه‌های آغاز این بیماری دیده شدن شکستگی‌های استخوانی است که خود به خود و بدون وارد شدن ضربه و یا براثر ضربه‌های بسیار کوچک ایجادمی شود. از آنجا که استخوان‌های بلند بدن به سرعت استخوان‌های فک و ستون فقرات به پوکی استخوان دچار نمی‌شوند، بسیار مشکل است تا در مراحل اولیه پوکی استخوان را از روی تاباندن اشعه ایکس بر روی استخوان‌های دراز تشخیص داد. شاید بتوان مراحل آغاز این بیماری را با عکس‌برداری از استخوان‌های آرواره و فک تشخیص داد. بنابراین، به نظر می‌رسد که دندان پزشکان باید قادر به تشخیص مراحل آغازین این بیماری باشند، به ویژه زمانی که بیمار با ناراحتی‌ها و امراض لثه که حاصل پوکی استخوان در فک است، به آنها مراجعه می‌کند.
درمان و پیشگیری از پوکی استخوان
1- تکمیل میزان کلسیم در رژیم روزانه: مقدار کلسیم مطلوب دریافتی حدود 800 –1200 میلی گرم است. این میزان چه برای درمان کسانی که در مراحل آغازین بیماری هستند(زمانی که پوکی استخوان فقط در استخوان فک قابل تشخیص است) و چه برای پیشگیری از پیشرفت بیماری لازم است.
2- درمان موازی و همزمان با فلوراید، ویتامین D و کلسیم: همان گونه که گفته شد ویتامین D سبب افزایش جذب کلسیم و طبیعی شدن استخوان‌ها در مبتلایان به پوکی استخوان می‌شود. مصرف فلوئور به صورت منظم در طول زندگی سبب حفاظت از استخوان‌ها در مقابل پوکی استخوان در سال‌های بعدی زندگی می‌شود. از منابع فلوئور می‌توان به آب آشامیدنی چای و ماهی اشاره کرد.
نکات ایمنی برای پیشگیری از شکستگی استخوان
هر اقدام احتیاطی برای پیشگیری از مبتلاشدن به پوکی استخوان باید در نظر گرفته شود، زیرا شکستگی استخوان دردناک، ناتوان کننده و پرهزینه است. ممکن است بی تحرکی بیماران در طول درمان و بازیابی، مشکلات جدی‌تری مانند ضعف و سستی استخوان، لخته شدن خون و ضعف و خشک شدن عضلات را در پی داشته باشد.
در این خصوص می‌توان چند پیشنهاد ارائه کرد:
1- ورزش منظم: این کار به افزایش رسوب‌گذاری کلسیم در استخوان منجر می‌شود.
2- پرهیز از ورزش‌هایی که باعث وارد شدن ضربه‌ها و فشارهای شدید به استخوان‌ها و مفاصل می‌شوند؛ مثلاً دویدن با کفش دارای تخت سفت و محکم بر روی سنگفرش سخت خیابان‌ها سبب فشار به مفاصل ران می‌شود.
همواره مراقب پاهای خود باشید و کفش مناسبی را برای ورزش انتخاب کنید.
3- روزانه به مقدار کافی غذا بخورید و سبزی‌های برگ سبز تیره را بیشتر مصرف کنید.
4-مقدار مصرف و جذب پروتئین باید در حد طبیعی باشد.
5- مصرف مناسب شیر و لبنیات و دریافت کافی ویتامین D از طریق رژیم غذایی یا قرار گرفتن در معرض نورخورشید.