اضافه وزن و چاقی نتیجه عدم تعادل انرژی است و بیانگر دریافت بیش از اندازه انرژی و مصرف ناکافی آن است. اشتها شامل سیستم های پیچیده فیزیولوژیک مانند تنظیم کننده های هورمونی و عصبی است و نقش مهمی در کنترل تعادل انرژی بازی می کند.
تنظیم کننده های فیزیولوژیک اشتها شامل گرلین، لپتین، نوروپپتید PYY3- 36 و سایر تنظیم کننده های هورمونی است.
پروتئینی است که در سلول های چربی ساخته می شود و به درون گردش خون وارد می شود. این هورمون در مغز به کمک گیرنده های لپتین عمل خود را انجام می دهد. لپتین در تنظیم وزن و تعادل انرژی نقش دارد. لپتین راهی است که سلول های چربی شما به سلول های مغز می گویند که ترموستات انرژی شما روشن است. این هورمون یک مهار کننده اشتهاست و با اثر بر هیپوتالاموس سبب کاهش مصرف غذا و افزایش مصرف انرژی می شود، همچنین لپتین متابولیسم ( سوخت و ساز) اسیدهای چرب را تحریک می کند.
بعد از کاهش وزن تمایل به پرخوری بیشتر می شود. این امر سبب کاهش سطح هورمون لپتین در بدن می شود. در این حالت مغز فکر می کند که گرسنه است و می گوید من انرژی ای را که قبلاً داشتم، حالا ندارم. سپس چندین فرایند در بدن آغاز به کار می کنند تا لپتین را به سطح قبلی باز گردانند. یکی از آنها تحریک عصب واگ است که بین مغز و شکم در جریان است. وقتی عصب واگ تحریک می شود، شما گرسنه می شوید و مجبورتان می کند تا انرژی بیشتری دریافت کنید و آنها را در بافت چربی ذخیره می کند.
میزان لپتین در بدن افراد چاق بالاست ، اما مشکلی که وجود دارد این است که مغز آنها سیگنال مهمی ندارد تا خوردن را متوقف کند. چرا مغز این مسئله را نمی فهمد؟ این امر به «مقاومت به لپتین» شناخته می شود. همانند مقاومت به انسولین که پانکراس مقدار زیادی انسولین تولید می کند، اما بدن نمی تواند پاسخ درستی به آن بدهد.
در مقاومت به لپتین میزان لپتین بالاست. یعنی فرد چاق است، اما نمی تواند آن را ببیند. به عبارت دیگر مغز گرسنه است ، در حالی که بدن چاق است. علت وجود چاقی آن است که مغز گرسنه است.
در مقاومت به لپتین سلول های چربی تلاش می کنند تا به مغز بگویند که من نیازی به خوردن ندارم، اما مغز نمی تواند این پیام را دریافت کند و فرد احساس گرسنگی بیشتری می کند . اگر مغز نتواند پیام را درک کند، فرد به سمت چاقی می رود .انسان راه هایی برای کمک به کارکرد لپتین دارد. مانند کاهش مقاومت به انسولین وکاهش تری گلیسرید . بنابر این نباید سطح انسولین را بالا برد و از مصرف شکر، قند ، شیرینی ، مربا و کلاً قند های ساده اجتناب و همچنین مصرف سرخ کردنی ها را محدود کرد.
وقتی کسی مقاومت به انسولین دارد، میزان تری گلیسرید او بالاست. به نظر می رسد تری گلیسرید حمل لپتین به مغز را مهار می کند . حساسیت لپتین ممکن است با ورزش افزایش یابد. کمبود روی می تواند سبب کاهش سطح لپتین شود. بنابر این مصرف مکمل های حاوی روی مفید است.
*گرلین
هورمونی است که از معده ترشح می شود و اثر مستقیمی بر سیستم اعصاب مرکزی دارد . این هورمون احتمالاً با اثر بر هیپوتالاموس سبب افزایش اشتها، کاهش سوخت و ساز و کاهش سوختن چربی ها می شود. میزان گرلین قبل از مصرف غذا افزایش و پس از آن کاهش می یابد.
میزان گرلین با کاهش وزن در ارتباط است. مطالعات نشان می دهند که کاهش وزن میزان گرلین را افزایش می دهد ( با تداخل در عملکرد لپتین). میزان گردش این هورمون در افراد چاق کمتر است و در افراد لاغر در حالت گرسنگی افزایش می یابد. خوردن غذاهای چرب سبب افزایش هورمون گرلین می شود. بنابر این کاهش مصرف چربی برای عدم تحریک ترشح این هورمون ضروری به نظر می رسد.
یکی از علل ناخنک زدن و هله هوله خوردن حتی در زمانی که فرد سیر است، هورمون گرلین است. نامنظم و در ساعت های نامشخص غذا خوردن سبب افزایش هورمون گرلین می شود. این امر می تواند سبب کاهش سوخت و ساز بدن و کاهش سوختن چربی ها شود.
در انسان کاهش وزنی که در نتیجه یک سال ورزش ایروبیک باشد ، بدون آنکه تغییری در میزان کالری دریافتی ایجاد شده باشد ( فرد بدون رژیم و تنها با ورزش ایروبیک وزن کم کند ) ، عامل افزایش غلظت گرلین است. بنابر این توصیه می شود کسانی که می خواهند از وزن خود بکاهند حتماً ورزش را با رژیم متعادل همراه سازند.
PYY 3- 36
از خانواده نوروپپتید Y است ، در سلول های L دستگاه گوارشی تولید می شود و بیشترین میزان آن در رکتوم و پس از آن در کولون و ایلئوم وجود دارد. این هورمون مانعی در راه دریافت غذا ست. یک تا دو ساعت پس از صرف غذا میزان آن در خون افزایش می یابد و تا شش ساعت مقدار آن بالا می ماند. میزان آن به کالری دریافتی و ترکیب غذا بستگی دارد. بیشترین مقدار آن پس از مصرف غذای چرب دیده می شود.
سطح پلاسمایی PYY 3- 36 در هنگام صبح در کمترین مقدار خود است و پس از صرف صبحانه شروع به افزایش می کند. مشخص نیست که کاهش این هورمون سبب چاقی است یا اینکه چاقی سبب می شود تا میزان آن کاهش یابد. غلظت این هورمون پس از ورزش افزایش می یابد و می تواند سبب کاهش دریافت غذا شود.
ورزش شدید می تواند سبب کاهش اشتها و دریافت غذا در وعده غذایی پس از ورزش شود. این امر ممکن است به سبب بهبود یا تغییر حساسیت به پیام های فیزیولوژیک سیری، تغییر میل یا انتخاب غذا یا درشت مغذی های غذاهای بعد از ورزش، تغییر در پاسخ لذت بخش به غذا و کاهش جریان خون باشد.