استرس واژه‌ای است با کاربرد فراوان که برای هر فرد معنی و تعبیر متفاوتی دارد. هر محرکی که با تعادل طبیعی بدن از طریق تغییر فعالیت‌های حیاتی تداخل کند، استرس نامیده میشود. در شرایط معمول استرس یک نگرانی فشار و یک ضربه روحی بزرگ است که به سبب عوامل فیزیکی مانند بیماری، جراحی و آسیب دیدگی و یا عوامل محیطی و روان شناختی مانند ترس طولانی مدت، درد، اضطراب و پریشانی به وجود می‌آید. عوامل استرس ممکن است درونی باشند مانند زمینه ژنتیکی، سن، جنس و یا اینکه بیرونی باشند مانند رژیم غذایی نامناسب، استعمال مواد مخدر و ….
استرس به روش‌های گوناگون بر افراد تأثیر می‌گذاذد که از شمار آنها می‌توان به نوع تغذیه، تغییرات ناگهانی رژیم غذایی، حضور در مکان‌های پرجمعیت و شلوغ، تغییر محل سکونت یا کار، بی نظمی، مسافرت، هیجان، حضور بیگانگان، خستگی مفرط، سابقه بیماری قبلی، حرارت و تغییرات ناگهانی آب و هوا اشاره کرد.
چون انسان‌ها هریک شخصیت مجزایی دارند، ممکن است آنچه سبب استرس در یک فرد میشود، در دیگری تأثیری نداشته باشد. از نظر فیزیولوژیکی استرس با افزایش فشار خون، افزایش تحریک پذیری عضلات، تپش قلب، افزایش تهویه ریوی و تغییر عملکرد غدد درون ریز همراه است. اصولاً غدد درون ریز و سیستم عصبی بدن تحت تأثیر استرس و اثرات حاصل از آن قرار می‌گیرند. تغییرات حاصل از این دو می‌تواند سبب تغییر فرآیند تغذیه‌ای و افزایش نیاز عضلات به موادغذایی شود.
بنابراین، استرس و تغذیه می‌توانند اثرات متقابلی بر روی یکدیگر داشته باشند؛ زیرا:
- سوء تغذیه می‌تواند سبب ایجاد واکنشی به صورت استرس شود.
- پاسخ بدن به استرس با توجه به وضعیت تغذیه‌ای فرد تعیین میشود.
- استرس می‌تواند سبب ایجاد کمبودهای تغذیه‌ای شود و یا اینکه کمبودهای تغذیه‌ای موجود را تشدید کند. از طریق سیستم عصبی – غددی اثرات متقابل استرس و تغذیه سبب آزاد شدن هورمون‌ها یا جلوگیری از ترشح آنها برای پاسخ بدن به استرس میشود.
پاسخ به استرس
مجموعه‌ای از عوامل در ترشح هورمون‌ها مؤثرند. هنگامی که هورمونی فعال میشود، هورمونی دیگر غیر فعال میشود و یا اینکه هورمونی سبب ترشح هورمونی دیگر میشود و یا یکی عملکرد دیگری را تکمیل می‌کند. در بسیاری از موارد مغز و یا سیستم عصبی با فرستادن پیام‌هایی در مورد زمان مناسب کاهش و یا افزایش ترشح هورمون، به عنوان یک هماهنگ کننده عمل می‌کنند. در موارد ویژه‌ای هیپوتالاموس سبب کارکرد صحیح هورمون در پاسخ به تحریک عصبی رسیده به مغز میشود.
هورمون‌هایی که در پاسخ به استرس ترشح میشوند، سازوکارهای متابولیکی بدن را تغییر میدهند و سبب افزایش نیازهای تغذیه ای بدن مانند پروتئین، انرژی، چربی، کربوهیدرات، مواد معدنی و ویتامینها میشوند.
پاسخ به استرس در سه مرحله طبقه بندی میشود، حتی اگر علت آن نامشخص باشد:
1- مرحله خطر: بدن استرس را تشخیص می‌دهد و خود را برای مقابله با آن آماده می‌کند. این آماده سازی سبب آزاد شدن هورمون از غدد درون ریز و در درجه نخست از غدد فوق کلیوی میشود. این هورمون‌ها سبب افزایش سرعت ضربان قلب، افزایش سرعت تنفس، افزایش قند خون، تعرق، گشاد شدن مردمک چشم و کاهش سرعت هضم میشوند. ممکن است افزایش انرژی و هوشیاری در این مرحله راهی برای مقابله با استرس و یا فرار از آن باشد.
2- مرحله مقاومت: در طول این مرحله بدن با شرایط، سازگار میشود و تا حدود زیادی آمادگی خود را به دست می‌آورد. در این مرحله بدن بازسازی و مداوای هر نوع آسیب حاصل از استرس را آغاز می‌کند.
3- مرحله خستگی: در طول استرس انرژی بدن تخلیه میشود و ممکن است به اختلالات دیگر نیز دچار شود.
نیازهای تغذیه‌ای در استرس
نیازهای تغذیه‌ای فرد دارای استرس، تحت تأثیر عواملی مانند و ضعیت تغذیه‌ای پیشین، نوع و مدت استرس تعیین میشود. استرسهای شدید که نیازهای غذایی بدن را افزایش میدهند، ممکن است حاصل عوامل فیزیکی، روانی و یا هیجانی باشند.
انرژی
استرسی که با یک عمل جراحی کوچک همراه است، سبی افزایش نیاز بدن به انرژی به میزان کمتر از 10 درصد میشود، در حالی که در شکستگی استخوان این میزان به 10 تا 30 درصد افزایش مییابد. برخی عفونت‌ها سبب افزایش میزان متابولیسم پایه (BMR) میشوند. بنابراین، مصرف انرژی 20 تا 50 درصد افزایش مییابد.
پروتئین
جراحات، سوختگی ها، جراحی و عفونت سبب تحریک پروتئین‌ها میشوند، این امر سبب ایجاد تعادل منفی نیتروژن در بدن میشود. در این موارد باید به فرد، پروتئینی با ارزش زیستی بالا ( گوشت، شیر، تخم مرغ) داده شود تا از تحلیل بافت‌ها در طی بیماری‌های پر استرس جلوگیری شود.
ویتامینها، مواد معدنی و الکترولیت‌ها
مشاهده شدهاست که در استرسهای متوسط تا شدید، روی ، مس ، منیزیوم و کلسیم بیشتری از طریق ادرار رفع میشوند. همچنین استرس سبب تغییر میزان ویتامین‌های C, A و مقدار روی و آهن در خون میشود. بخشی از پاسخ بدن به استرس شامل نگهداری آب و سدیم است که به سبب ترشح آلدوسترون و وازوپرسین است که خود می‌تواند سبب افزایش فشار خون شود. استرس سبب افزایش نیاز به ویتامین‌های محلول در آب ( B1, B2, B6 )، پنتوتنیک اسید، نیاسین، فولیک اسید و ویتامین C میشود.
تغییرات دمای محیط
بشر آموخته است خود را در برابر سرما یا گرمای شدید حفظ کند. نیازهای بدن به پروتئین انرژی و آب برای سازگار شدن با دمای بالاتر از 37 درجه سانتیگراد افزایش مییابد که به مقدار فعالیت بدنی نیز بستگی دارد. نیاز به ویتامینها برای پاسخ دادن به استرس حاصل از هوای گرم بیشتر میشود. در آب و هوای سرد متابولیسم پایه افزایش مییابد. از این رو، نیاز به انرژی در کسانی که پوشش کمتری دارند، بیشتر میشود.
استرسهای روانی یا هیجانی
استرسهای روانی یا هیجانی روزانه امری طبیعی، غیرقابل اجتناب و جزئی از زندگی هستند. درگیریهای خانوادگی، مرگ عزیزان اعتیاد به مواد مخدر، جرم و جنایات، بیکاری، خانواده‌های از هم گسیخته و موقعیت‌های شغلی پر تنش از موارد استرسزای بیشتر جوامع هستند. میزانی که هر فرد تحت تأثیر استرس قرار می‌گیرد به نوع نگاه فرد به زندگی و جامعه بستگی دارد. مشاهده شده است که بین استرسهای هیجانی و عاطفی با بیماری‌هایی مانند بیماری‌های قلبی و عروقی، فشارخون، زخم معده و دوازدهه، سرطان و عفونتهای استرپتوکوکی در گلو رابطۀ مستقیم وجوددارد.
پرخوری، بی اشتهایی عصبی و پرخوری همراه با استفراغ خود خواسته همگی می‌توانند از نتایج استرسهای روانی و هیجانی باشند.
استرس یا مصیبت؟
استرس اجتناب نا پذیر است. بنابراین، بهترین راه مقابله با آن تشخیص و تحمل آن است. شناخت استرس نیازمند ارزیابی فردی است. بروز استرس در هر کسی متفاوت است. غلبه بر آن با آرامش، ورزش‌های منظم و یوگا، پیروی از رژیم غذایی متعادل و ارزیابی وضعیت پیشین امکان‌پذیر است. باید در نظر داشت که ممکن است استرس به یک موقعیت مثبت تبدیل و سبب تحریک انجام اعمال مثبت و مطلوب شود. بنابراین باید بین استرس و فشارهای مصیبت زا در زندگی فرق گذاشت.
غذاها و استرس
بیشتر مردم به طور غریزی در هنگام قرار گرفتن در استرس، غذاهای خاصی را میخورند؛ غذاهایی که خالق نوعی احساس امنیت هستند. معمول ترین این غذاها شیر است که ممکن است نمادی از روزهای امن کودکی و آرزوی بازگشت به آن باشد. در این موارد بهتر است از پناه آوردن به غذاهای شیرین و چرب خودداری شود. باید دانست که غذا یا غذاهایی که در یک فرد سبب احساس آرامش و راحتی میشوند، می توانند سبب چاقی شوند. بنابراین، بهتر است که افراد واکنش‌های خود را نسبت به استرس به یاد داشته باشند و بر اساس آن غذای مناسب خود را بیابند، یک رژیم غذایی متعادل که در آن مواد لازم رعایت شده باشد، در کاهش استرس نقس اساسی دارد.